Gardeja

Gardeja
wieś
Ilustracja
Gardeja, ul. Kwidzyńska
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Powiat

kwidzyński

Gmina

Gardeja

Sołectwo

Gardeja I

Liczba ludności 

ok. 1400

Strefa numeracyjna

55

Kod pocztowy

82-520[2]

Tablice rejestracyjne

GKW

SIMC

0149883

Położenie na mapie gminy Gardeja
Mapa konturowa gminy Gardeja, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Gardeja”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Gardeja”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Gardeja”
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego
Mapa konturowa powiatu kwidzyńskiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Gardeja”
Ziemia53°36′39″N 18°56′47″E/53,610833 18,946389[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Gardeja (niem. Garnsee[3]) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, w gminie Gardeja[4][5]

Wieś leży przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 55 z drogą wojewódzką nr 523.

Siedziba gminy Gardeja. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1334 roku, zdegradowana w 1945 roku[6]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gardeja. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Liczba ludności wsi w 1998 roku wynosiła ok. 1400 osób[7].

We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im Obrońców Westerplatte.

Integralne części wsi Gardeja[4][5]
SIMC Nazwa Rodzaj
0149914 Kalmuzy część wsi

Mieszkańcy wsi wymieniają jeszcze przysiółek Hermanowo.

Samorząd

Obszar wsi jest podzielony na 3 sołectwa: Gardeja I (zwarty obszar zabudowany byłego miasta), Gardeja II (pol. Szlemno, niem. Garnseedorf), Gardeja III[8].

Częścią obecnej Gardei III jest dawne Dębno (też Dębniak[9], niem. Eichbusch[10] – nazwa nieoficjalna). Przed 1914 było to wybudowanie wsi Garnseedorf (pol. Szlemno, następnie Gardeja II), zamieszkiwane w 1905 przez 55 osób[11][12].

Historia

We wczesnym średniowieczu na tym terenie powstał pruski gródek o charakterze obronnym, który w 1233 został zajęty przez Krzyżaków. W sąsiedztwie istniała osada należąca do biskupów pomezańskich, w 1285 wzmiankowana jako siedziba cystersów. Gardeja otrzymała prawa miejskie ok. 1334 lub wcześniej (zapis z 1334 określa Gardeję jako miasto). Podczas wojny trzynastoletniej miasto zostało poważnie zniszczone przez pożary, od 1525 w Prusach Książęcych. Od połowy XVI wieku Gardeja była siedzibą braci czeskich, od 1657 miasto należało do Brandenburgii, a od 1701 do Prus. W 1883 uruchomiono kolej łączącą Gardeję z Grudziądzem i Malborkiem[7]. W plebiscycie narodowościowym w Prusach Wschodnich w 1920 98% głosujących w Gardei opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech. Z przyczyn komunikacyjnych Polsce przyznano oddaloną od miasta o 2 km stację kolejową na linii Kwidzyn-Grudziądz[13]. W okresie międzywojennym ulokowano tu placówkę Straży Celnej[14]. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległo 80% zabudowy, co miało wpływ na odebranie Gardei praw miejskich[7].

Zabytki

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa
Kościół pw. św. Józefa

Według rejestru zabytków NID[15] na listę zabytków wpisane są:

  • układ urbanistyczny miasta, obecnie wsi, wraz z zespołem budowlanym, 1285-XX w., nr rej.: 156/90 z 22.01.1991
  • modernistyczny kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Kwidzyńska, XIV, XVIII w., nr rej.: 500/96 z 2.04.1996
  • cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.
  • cmentarz rzymskokatolicki, ul. Grudziądzka, pocz. XIX w., nr rej.: 499/96 z 2.04.1996
  • kaplica, 1926, nr rej.: j.w.
  • brama, nr rej.: j.w.

Ponadto w Gardei znajduje się gotycka wieża z XIV wieku przy kościele pw. św. Józefa.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 31691
  2. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 252 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
  3. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
  4. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  5. ↑ a b GUS. Rejestr TERYT
  6. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
  7. ↑ a b c Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 158, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .
  8. ↑ Lista sołectw. Urząd Gminy Gardeja. [dostęp 2012-05-14].
  9. ↑ Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, Monitor Polski z 1950 r. Nr 134, poz. 1720
  10. ↑ Messtischblätt Garnsee, 1913
  11. ↑ Garnseedorf w Meyers Orts- und Verkehrs-Lexikon des Deutschen Reichs
  12. ↑ Westpreußisches Ortsverzeichnis
  13. ↑ Gardejski kamień graniczny, Wirtualne Muzeum Gminy Gardeja. [dostęp 2016-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-31)].
  14. ↑ Szematyzm Straży Celnej 1927 ↓, s. 225.
  15. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 marca 2024, s. 51 [dostęp 2018-12-29] .

Bibliografia

  • Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927 .

Linki zewnętrzne

  • Gardeja, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 491 .
  • p
  • d
  • e
Gmina Gardeja
  • Siedziba gminy: Gardeja
Wsie
Osady
Części wsi
Pozostałe
miejscowości
  • Hermanowo
  • Jurki
  • Karolewo
  • Podegrodzie
  • Szczepkowo

Herb gminy Gardeja

  • p
  • d
  • e
Powiat kwidzyński (1945–1975)
Przynależność wojewódzka
  • woj. gdańskie (1946–75)
Miasta
Gminy wiejskie
(1945–54 i 1973–75)
  • Brokowo (do 1954)
  • Czarne Dolne (do 1954)
  • Gardeja
  • Grabowo (do 1954)
  • Janowo (← w 1954)
  • Korzeniewo
  • Kwidzyn (od 1973)
  • Mareza (do 1954)
  • Nebrowo Wielkie (do 1954)
  • Rakowiec (do 1954)
  • Ryjewo (do 1954)
  • Sadlinki
  • Tychnowy (do 1954)
  • Wandowo
Gromady
(1954–72)
  • Bronisławowo (1954–57)
  • Czarne Dolne (1954–71)
  • Gardeja (1954–72)
  • Grabówko (1954–58)
  • Janowo (1954–71)
  • Korzeniewo (1972)
  • Krzykosy (1954–58)
  • Licze (1954–57)
  • Mareza (1954–71)
  • Mary (1954–58)
  • Nebrowo Wielkie (1954–71)
  • Rakowiec (1954–72)
  • Ryjewo (1954 →)
  • Sadlinki (1954–72)
  • Trumieje (1954–58)
  • Tychnowy (1954–72)
  • Wandowo (1959–72)