Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie

Ten artykuł został nominowany do wyróżnienia „Artykuł na Medal”. Weź udział w dyskusji na ten temat.

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, 2007 r.
Poprzednie nazwy	ukrywany przez Związek Sowiecki
Państwo	Ukraina
Miejscowość	Charków
Typ cmentarza	wojskowy
Wyznanie	ekumeniczny
Stan cmentarza	uszkodzony przez rosyjską bombę w marcu 2022 r.
Powierzchnia cmentarza	2,31 ha
Liczba pochówków	4 302 Polaków i 2 746 obywateli radzieckich różnych narodowości
Liczba grobów	75 grobów masowych
Data otwarcia	17 czerwca 2000[1]
Data ostatniego pochówku	12 maja 1940
Zarządca	Miasto Charków
Architekt	Zdzisław Pidek
Położenie na mapie obwodu charkowskiego Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu
Położenie na mapie Ukrainy Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu
50°04′50″N 36°15′46″E/50,080556 36,262778
Multimedia w Wikimedia Commons

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu^[2] (ukr. Цвинтар жертв тоталітаризму, trb. Cwyntar żertw totalitaryzmu) – cmentarz wojskowy w Charkowie, w rejonie kijowskim, na Piatichatkach w miejscu spoczynku części ofiar zbrodni katyńskiej wzniesiony w latach 1999–2000 według projektu Zdzisława Pidka^[3][4] i Andrzeja Sołygi^[3][4] oraz Wiesława i Jacka Synakiewiczów^[4].

Cmentarz powstał z inicjatywy Federacji Rodzin Katyńskich jako pierwszy z czterech założonych w latach 2000–2012 miejsc pochówku ofiar zbrodni katyńskiej, przy czym pozostałe trzy w odróżnienia od niego nazywają się polskimi cmentarzami wojennymi i mieszczą się w Katyniu (4 421 osób, inauguracja 27 lipca 2000), Miednoje (6 300 osób, inauguracja 2 września 2000) i Kijowie-Bykowni (3 435 osób, inauguracja 21 września 2012). Na swój cmentarz czekają jeszcze nieodnalezieni „katyńczycy” z tzw. Białoruskiej Listy Katyńskiej (3 870 osób).

Na cmentarzu spoczywa 4 302^[5] oficerów Wojska Polskiego i polskich cywili zamordowanych w 1940 przez NKWD, a także 2 746 radzieckich Litwinów, Niemców, Ukraińców, Rosjan i Żydów zamordowanych przez NKWD w latach 1937–1938 w ramach tzw. wielkiej czystki. Polscy jeńcy wojenni pochowani w tym miejscu byli przewożeni od 5 kwietnia do 12 maja 1940 z obozu jenieckiego w Starobielsku^[6] do Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie i rozstrzeliwani pojedynczo w piwnicy tegoż gmachu.

W inauguracji Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie udział wzięli premierzy Polski i Ukrainy oraz delegacja rządowa, delegacja Sejmu, przedstawiciele prezydenta, biskup polowy Wojska Polskiego, duchowni różnych wyznań, wyżsi dowódcy wojskowi, polska i ukraińska kompania honorowa oraz Federacja Rodzin Katyńskich.

W 2003 ukazała się „Księga Cmentarna” cmentarza w Charkowie pod redakcją Jędrzeja Tucholskiego, zawierająca listę pochowanych tam ofiar zbrodni katyńskiej wraz z krótkimi biogramami (łącznie 3 812 nazwisk).

 Z tym tematem związana jest kategoria: Żołnierze Wojska Polskiego zamordowani w Charkowie.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu na Piatichatkach w Charkowie.

Układ

Cmentarz położony jest na planie kwadratu. Wejście flankują pylony z wyobrażeniami polskiego orła wojskowego i godła Ukrainy. Po lewej stronie umieszczono symbole czterech religii wyznawanych przez zamordowanych, czyli katolicyzmu, prawosławia, judaizmu i islamu. Większość powierzchni cmentarza zajmują rozrzucone masowe groby oznaczone zgodnie z koncepcją projektantów kurhanami o nieregularnych obrysach wyłożonymi czarną drobną kostką bazaltową, która uświadamia liczbę osób, spoczywających w każdej z mogił. Kurhany zwieńczone są żeliwnymi krzyżami łacińskimi na masowych grobach polskich i prawosławnymi na mogiłach ukraińskich.

Obszar cmentarza obiega pętla „Czarnej Drogi”, zaś jego oś wyznacza centralna aleja, spajająca dwie ściany ołtarzowe: polską z krzyżem łacińskim i ukraińską z krzyżem prawosławnym. Po obu stronach alei w jej części polskiej wyłożone są na ziemi żeliwne tabliczki epitafijne^[7][8] poświęcone „katyńczykom”. Biegną one wzdłuż całego tego odcinka alei w dziesięciu rzędach do ściany ołtarzowej i ułożone są w porządku alfabetycznym, z literą A w pierwszym, najbardziej zewnętrznym rzędzie po lewej stronie, gdy stać przodem do polskiej płyty ołtarzowej. Każda tabliczka, w miarę dostępności danych, ma wypisane w reliefie wypukłym stopień, imię, nazwisko, datę i miejsce urodzenia, zawód i jednostkę przydziałową w czasie mobilizacji lub aresztowania, rok śmierci „katyńczyka”.

Polska ściana ołtarzowa jest dwuczęściowa. Na jej płaszczyźnie pojawiają się raz jeszcze, tym razem w reliefie wklęsłym, nazwiskami wszystkich charkowskich ofiar zbrodni katyńskiej. Oba skrzydła ściany spaja centralny krzyż. Pod nią wisi dzwon, tak że jego dźwięk jest stłumiony i wydobywa się spod ziemi, symbolizując mi.in. prawdę niemożliwą do ukrycia nawet pod ziemią. Na powierzchni dzwonu wyryto tekst najstarszego polskiego hymnu, „Bogurodzicy”, i wyraz „Charków”^[9]. Koncepcję z krzyżem i podziemnym dzwonem powraca na polskich cmentarzach wojennych w Katyniu i Miednoje. Na cokołach u wejścia do tej części alei wmurowano Order Virtuti Militari i Krzyż Kampanii Wrześniowej. Po drugiej stronie aleję zamyka prawosławny krzyż i ściana ołtarzowa z nazwiskami 2 746 zamordowanych obywateli sowieckich różnej narodowości, mieszkających w Ukraińskiej SRR.

Ekshumacje

Budowę cmentarza poprzedzały ekshumacje prowadzone w latach 90. XX wieku przez polskie ekipy, podobnie jak miało to miejsce w Kijowie-Bykowni, Miednoje oraz Katyniu (gdzie były to drugie ekshumacje, pierwsze, niemieckie w 1943). W Piatichatkach odbywały się one:

• od 25 lipca do 7 sierpnia 1991, pod kierunkiem ówczesnego zastępcy prokuratora generalnego Stefana Śnieżki
• od 3 czerwca do 22 września 1995, pod kierunkiem archeologa i historyka, prof. Andrzej Kola
• od 27 maja do 14 września 1996, również pod kierunkiem prof. Kola^[10].

Ekipa Stefana Śnieżki odkryła cztery masowe groby i ekshumowała z nich ciała 167 Polaków. Znalazła przy nich guziki wojskowe, nieśmiertelniki, naramienniki i odznaczenia, jednak oficerów nie zdołała zidentyfikować. Przebadała również znaleziony w pobliżu dół, w którym funkcjonariusze NKWD zgodnie ze swoją taktyką ukryli w 1940 rzeczy osobiste odebrane ofiarom przed mordem^[11].

Te ekshumacyjne z 1991 dokumentowała warszawska Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych.

Podczas prac ekipy profesora Kola z lat 1995 i 1996 odkryto 75 grobów masowych (łącznie z tymi czterema odnalezionymi w 1991), przy czym w 15 z nich spoczywały zwłoki Polaków. Ekshumowano z nich szczątki 2 145 osób, z których 347 udało się zidentyfikować dzięki znalezionym przy nich przedmiotom i dokumentom^[12]. Integralność zwłok okazała się być mocno naruszona m.in. wskutek 130 destrukcyjnych odwiertów przeprowadzonych w latach 70. i 80. XX wieku przez Związek Radziecki w ramach kolejnej próby zacierania śladów.

W 1996 prace polskiej ekipy obejmowały również przebadanie i ekshumację 60 masowych grobów obywateli sowieckich, zawierające ciała 2 098 osób.

W ekshumacjach brali udział m.in. bliscy krewni ofiar zbrodni, mianowicie archeolożka Maria Blombergowa, córka zamordowanego w Charkowie rotmistrza Jana Kossowskiego, w 1995 i 1996 doktor medycyny Ewa Gruner-Żarnoch^[13], córka zamordowanego w Charkowie lekkoatlety i doktora nauk medycznych, porucznika Julian Grunera, w 1991 (towarzysząc ekipie) duchowny Zdzisław Peszkowski^[14], krewny zamordowanego w Katyniu porucznika sanitarnego Romana Peszkowskiego oraz przy ekshumacjach z 1991 Jędrzej Tucholski, syn zamordowanego w Katyniu doktora chemii, porucznika rezerwy Tadeusza Tucholskiego.

Zniszczenia wskutek rosyjskiej agresji na Ukrainę

W trakcie rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 teren cmentarza został trafiony rosyjską bombą kasetową^[15].

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Reporter PAP: rosyjska bomba kasetowa spadła na Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie

Galeria

• 
  Brama główna cmentarza.
• 
  Napis przed wejściem na cmentarz.
• 
  Ołtarz główny. Po bokach nazwiska polskich żołnierzy.
• 
  Tabliczki epitafijne na literę W, stan sprzed rosyjskiej agresji.
• 
  Nazwiska polskich żołnierzy na płycie ołtarza.

Zobacz też

• Zbrodnia katyńska
• Ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Charkowie

Przypisy

Bibliografia

• Jędrzej Tucholski (redaktor): Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. katyn.miejscapamieci.gov.pl. [dostęp 2024-06-14]. ISBN 83-916663-5-2. (pol.)., Warszawa 2003.

Linki zewnętrzne

• Relacja z ekshumacji w Charkowie, Katyniu i Miednoje: Studio Filmowe Kronika: Nie Zabijaj (1991) - [Katyń, Miednoje, Charków]. www.youtube.com, 1991. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang.).
• Wirtualne odwiedziny na wszystkich czterech cmentarzach, w Katyniu, Miednoje, Charkowie i Kijowie-Bykowni: Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego i MKiDN: Cmentarze katyńskie. katynpromemoria.pl. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang. • ros.).