Benito Mussolini
Benito Mussolini | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Irudi gehiago | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1943ko irailaren 23a - 1945eko apirilaren 28a
1943ko irailaren 23a - 1945eko apirilaren 28a
1943ko otsailaren 6a - 1943ko uztailaren 25a ← Galeazzo Ciano - Raffaele Guariglia →
1939ko martxoaren 23a - 1943ko abuztuaren 2a Hautetsia: 30th Legislature of the Kingdom of Italy (en)
1938ko martxoaren 30a - 1943ko uztailaren 25a ← baliorik ez - baliorik ez →
1935eko abuztuaren 7a - 1935eko irailaren 5a ← Luigi Razza - Giuseppe Cobolli Gigli →
1935eko urtarrilaren 18a - 1943ko uztailaren 25a ← Emilio De Bono - Melchiade Gabba →
1934ko apirilaren 28a - 1939ko martxoaren 2a Hautetsia: 29th Legislature of the Kingdom of Italy (en)
1933ko azaroaren 6a - 1943ko uztailaren 25a ← Giuseppe Sirianni - Raffaele de Courten →
1933ko azaroaren 6a - 1943ko uztailaren 25a ← Italo Balbo - Renato Sandalli →
1933ko uztailaren 22a - 1943ko uztailaren 25a ← Pietro Gazzera - Antonio Sorice →
1932ko uztailaren 19a - 1936ko ekainaren 11 ← Dino Grandi - Galeazzo Ciano →
1930eko otsailaren 3a - 1930eko abenduaren 13a ← Michele Bianchi - Araldo di Crollalanza →
1929ko irailaren 12a - 1936ko ekainaren 11 ← Giuseppe Bottai - Ferruccio Lantini →
1929ko apirilaren 30a - 1929ko irailaren 12a ← Giovanni Giuriati - Michele Bianchi →
1929ko apirilaren 20a - 1934ko urtarrilaren 19a Hautetsia: 28th Legislature of the Kingdom of Italy (en)
1928ko abenduaren 18a - 1929ko irailaren 12a ← Luigi Federzoni - Emilio De Bono →
1926ko azaroaren 5a - 1943ko uztailaren 25a ← Luigi Federzoni - Umberto Ricci →
1926ko uztailaren 2a - 1929ko uztailaren 20a ← baliorik ez - Giuseppe Bottai →
1926ko urtarrilaren 4a - 1929ko irailaren 12a ← Benito Mussolini - Italo Balbo →
1926ko urtarrilaren 3a - 1929ko irailaren 12a ← Benito Mussolini - Giuseppe Sirianni →
1926ko urtarrilaren 3a - 1929ko irailaren 12a ← Benito Mussolini - Pietro Gazzera →
1925eko abuztuaren 30a - 1926ko urtarrilaren 4a ← Benito Mussolini - Benito Mussolini →
1925eko maiatzaren 8a - 1926ko urtarrilaren 3a ← Paolo Ignazio Maria Thaon di Revel - Benito Mussolini →
1925eko apirilaren 4a - 1926ko urtarrilaren 3a ← Antonino Di Giorgio - Benito Mussolini →
1924ko ekainaren 17a - 1929ko irailaren 12a ← Benito Mussolini - Dino Grandi →
1924ko ekainaren 17a - 1924ko uztailaren 1a ← Luigi Federzoni - Pietro Lanza di Trabia →
1924ko maiatzaren 24a - 1929ko urtarrilaren 21a Hautetsia: 27th Legislature of the Kingdom of Italy (en)
1923ko urtarrilaren 24a - 1925eko abuztuaren 30a ← baliorik ez - Benito Mussolini →
1922ko urriaren 31 - 1924ko ekainaren 17a ← Paolino Taddei - Luigi Federzoni →
1922ko urriaren 31 - 1943ko uztailaren 25a ← Luigi Facta - Pietro Badoglio →
1922ko urriaren 31 - 1924ko ekainaren 17a ← Carlo Schanzer - Benito Mussolini →
1921eko ekainaren 11 - 1924ko urtarrilaren 25a Hautetsia: 26th Legislature of the Kingdom of Italy (en) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bizitza | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jaiotzako izen-deiturak | Benito Amilcare Andrea Mussolini | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jaiotza | Predappio, 1883ko uztailaren 29a | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Herrialdea | Italiako Errepublika Soziala Italiako Erresuma | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bizilekua | Venezia jauregia Villa Torlonia (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lehen hizkuntza | italiera | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Heriotza | Giulino (en) , 1945eko apirilaren 28a (61 urte) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hobiratze lekua | Mussolini Family Crypt (en) major cemetery of Milan (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Heriotza modua | giza hilketa: bala zauria | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hiltzailea | Walter Audisio (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Familia | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aita | Alessandro Mussolini | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ama | Rosa Maltoni | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ezkontidea(k) | Ida Dalser Rachele Mussolini (1915eko abenduaren 16a - 1945eko apirilaren 28a) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bikotekidea(k) | ikusi
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Seme-alabak | ikusi
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Anai-arrebak | ikusi
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Familia | ikusi
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hezkuntza | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Heziketa | Lausanako Unibertsitatea (1904 - 1904) : gizarte-zientzia | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hizkuntzak | frantsesa italiera alemana | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jarduerak | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jarduerak | kazetaria, irakaslea, politikaria eta fascist (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lantokia(k) | Milan eta Erroma | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Enplegatzailea(k) | Avanti! (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jasotako sariak | ikusi
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kidetza | Faxismoaren Kontseilu Handia Accademia delle Arti del Disegno (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Mugimendua | Italiar nazionalismoa faxismoa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zerbitzu militarra | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Adar militarra | Italian Air Force (en) Royal Italian Air Force (en) Alkandora beltzak | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gradua | First marshal of the empire (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Parte hartutako gatazkak | Lehen Mundu Gerra Bigarren Mundu Gerra Greco-Italian War (en) Italian invasion of Albania (en) Bigarren Italia-Etiopia gerra Italiako Frontea Lehen Mundu Gerran | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Sinesmenak eta ideologia | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Alderdi politikoa | Alderdi Faxista Errepublikanoa Alderdi Nazional Faxista Italiako Alderdi Sozialista Fasci Italiani di Combattimento (en) Partito Fascista Rivoluzionario (en) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Benito Amilcare Andrea Mussolini (Dovia di Predappio, Forlì-Cesenako probintzia, Emilia-Romagna, 1883ko uztailaren 29a - Giulino di Mezzegra, Comoko probintzia, Lombardia, 1945eko apirilaren 28an) italiar politikari, kazetari, eta Alderdi Nazional Faxistaren burua izan zen. 1922-1943 bitartean Italiako Erresumako lehen ministroa izan zen.
Bizitza
Benito Amilcare Andrea Mussolini, Duce ezizenaz ezaguna, 1883ko uztailaren 29an jaio zen. Aita Alessandro Mussolini lider sozialista ezaguna zen; Rosa Maltoni ama, aldiz, kontserbadoreagoa.
Dovian hasi zituen ikasketak, baina zenbait arazo eta liskarren ondorioz askotan aldatu behar izan zuen ikastetxez. Hala, Forlimpopolin ikasten ari zela, sozialismora hurbiltzen hasi zen eta Italiako Alderdi Sozialistara aurkeztu zuen bere burua. 1902an Suitzara ihes egin zuen soldaduskara joan behar ez izateko eta han zela herririk herri eta lanez lan ibili zen bizi irauteko. Suitzan bi aldiz atxilotu zuten. 1904an Italiara itzuli eta soldaduska egitera joan zen. Ondoren, irakasle lanetan aritu zen, baina ez zuen bere militantzia kutsu hori atzean utzi eta berriz ere espetxeratua izan zen zenbait aldiz. Hurrengo urteetan zenbait aldizkaritan lanean jardun eta sozialismoari buruz zuen ezagutza zabaltzeari ekin zion. Urte haietan, berriz ere, pare bat aldiz atxilotua izan zen. 1900. urtean Alderdi Sozialistan sartu zen, eta 1912an Avanti! alderdi sozialistaren aldizkari ofizialaren zuzendari izendatu zuten.
1914an Lehen Mundu Gerra piztu zen eta hasiera batean, Italiak gerran neutral agertu behar zuela defendatzen bazuen ere, urte berean iritziz aldatu eta hala adierazi zuen publikoki Avanti!-n argitaratutako artikulu batean. Horren ondorioz, haren zuzendaritzatik apartatu eta Alderdi Sozialistatik kanporatu zuten.[1][2] Gerora, Il Popolo d’Italia izena zuen egunkari ultranazionalista sortu zuen.
1915ean frontera joan zen; gerra merituen ondorioz mailaz igo zuten eta 1917an Italiara itzuli zen gerran zauritua izan ostean. Mussolini gerratik pasa ondoren, Il Popolo d’Italiaren joera nazionalista eta inperialista hazi egin zen. Gerra amaitu eta gero, Mussolinik Italiak Versallesko Itunarekiko zituen desadostasunak aprobetxatu zituen, italiarrak bere alde jartzeko.[3]
1919an, Fasci Italiani di Combattimento sortu zituen, 1921ean eratu zen Alderdi Nazional Faxistaren oinarri izan zirenak. Mussolinik poliki-poliki botere nabaria bereganatu zuen. Hala, Italia krisi ekonomiko eta politiko latzean sartuta zegoenez, sektore kontserbadoreak haren alde jarri ziren.
Gerraosteko italiar suminari probetxu ateraz, 1922ko urrian Erromarako Martxa antolatu zuen milaka Alkandora beltzekin, terrorismo anarkistaren biktimen omenez eta horrela, bere burua komunista eta sozialisten aurkakotzat aurkeztu ahal izan zuen.
Egun batzuk geroago, Viktor Emanuel III.a erregeak gobernua antolatzeko agindua eman zion. Antzinako Erromako buruzagi militarren antzera, duce (latinez: dux, «gidaria») titulua hartu zuen eta legez kanpo utzi zituen alderdi eta sindikatu ez faxista guztiak eta indarrik gabe prentsa askatasuna. 1925ean eman zion hasiera erregimen faxistaren diktadurari.
1925 eta 1929 urteen tartean diktadura faxistaren oinarria ezarri zen eta ondorengo urteetan ildo beretik segitu zuen Italiak. 1935-1940 urteean kanpo politika oldarkor bati ekin zioten eta zenbait liskar izan zituzten, horien artean, Etiopia eta Albania inbaditu zituen, eta Espainiako Gerra Zibilean Francori laguntza eman zion.
1940an, Bigarren Mundu Gerran, Hitlerren alde jarri zen. Gerran Italiak izan zituen hondamendi militarren ondorioz, Kontseilu Faxista Nagusiak atxilotu egin zuen 1943an. Mussolini kargutik kendu eta haren ordez Pietro Badoglio ezarri zuten.[4] Atxilotuta Maddalena uhartera eraman zuten; bertan bere buruaz beste egiten saiatu zen, aliatuen esku jar ez zezaten, baina SSetako komando batek askatu zuen. Italiako iparraldean Saloko Errepublika faxista aldarrikatu zuen, eta zapalkuntza latza bideratu zuen. Aliatuak Italian barrena aurrera zihoazela eta, alemaniarren babesa galdu zuenean, Suitzara ihes egin nahi izan zuen, baina Italiako erresistentziako talde batek atxilotu eta, Clara Petacci neska-lagunarekin batera, fusilatu zuen, 1945eko apirilaren 28an.
Mussoliniren kanpo-politika
Mussolini boterera iritsi baino lehen ere, Italiak Mediterraneoan eta Balkanetan zuen eragina hedatu nahi zuen, eta Afrikan inperio kolonial bat sortu. Gainera, 1919-1920ko Parisko Bake Konferentziak (Italian "garaipen mutilatu" izenaz ezaguna) eragindako etsipenak berekin ekarri zuen italiar errebisionismoa.
Mussolinik helburu horiek suspertu egin zituen eta kanpo-politika oportunista bultzatu, Italia potentzia bilakatzeko helburuaz. 1920tik 1930era bitartean, Saint-Germaineko Ituna eta Balkanen gaineko politika berraztertzen saiatu zen, baina apenas sortu zuen emaitzarik, Fiume okupatzea (1924) eta Albaniarekin adiskidetasun-itun bat sinatzea (1926) izan ezik (itun horrek Italiaren estatu satelite bilakatu zuen Albania).
1930eko hamarkadaren erdialdetik aurrera, Mussolinik joera argiro espantsionista hartu zuen, eta Alemaniarekin aliantza bat egin zuen. 1935-1936an, italiar tropek Etiopia inbaditu zuten. Nazioen Elkarteak konkista hura gaitzetsi egin zuen. Erresuma Batua eta Frantzia Mussolinirengandik urruntzen joan ziren, eta italiar agintaria Hitlerrengana hurbiltzen hasi. Italiaren eta Alemaniaren arteko harremana estutu egin zen, Espainiako Gerra Zibilean partu hartuta, Erroma-Berlin Ardatza sortu zutenean (1936).
Mussoliniren botereak 1925ean
"Botere betearazlearen agintari gorena da: bere ministroak aukeratzen ditu, eta ministro horiek erantzukizuna dute bai erregearen aurrean, bai bere aurrean; hark erabakitzen du zenbat ministerio izango diren, eta bere gain har ditzake hainbat ministerio; errege-familiako kideen tutoretzako kontseiluan parte hartzen du eta koroaren txanbelan funtzioa betetzen du; ganberek ezin dute inolako gairik eztabaidatu, hark aldez aurretik baimenik ematen ez badu; bi ganberetako batek lege-proiekturen bat baztertzen badu, berriro aurkez dezake hiru hilabeteko epea igaro ostean (...). Inork gobernuburuaren bizitzaren, osotasun fisikoaren edota askatasunaren aurka egiten badu, gutxienez hamabost urteko espetxe-zigorra izango du; eta atentatua hilgarria bada, heriotza-zigorra ezarriko zaio. Inork gobernuburua iraintzen badu, bai hitzez, bai ekintzez, sei eta hogeita hamar hilabete bitarteko espetxe-zigorra izango du."
1925eko abenduaren 24ko legea.
Duce
“Duce” da Benito Mussolini lider faxistak erabili zuen ezizen propagandistikoa politika italiarrean 1925etik 1945era parte hartu zuen bitartean.
Terminoaren jatorria
Terminoa latin klasikoko dux hitzetik dator. Duco (gidatu) aditza jatorri duen dux hitzak jeneralaren maila militarrari egiten zion erreferentzia. Historian zehar elea behin baino gehiagotan erabili izan da zenbait pertsonaiari erreferentzia egiteko, besteak beste, Benito Mussolini. Lehen Mundu Gerran terminoa egunerokotasuneko hizkeran erabat onartuta zegoen eta askotan erabili izan zen propaganda periodistiko gisa. Mussolini jada ezaguna izanik, askotan egin zitzaion erreferentzia aldizkarietan ezizen harekin.
Terminoaren erabilera
Alderdi faxistaren sorrerakin, terminoa mugimendu horren lider Benito Mussoliniri erreferentzia egiteko hasi zen erabiltzen soilik. Hala, duce eta dux terminoak askotan ageri ziren propaganda faxistan. Mussolini boterean jardun zen bitartean, haren karguari erreferentzia egiteko izena Duce izan zen, baina kargua utzi ostean, hala ere, Duce izenaz ezaguna izaten segitu zuen, 1945ean fusilatu zuten arte.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2015/2/15 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Bosworth, R. J. B.. (2003). Mussolini. (1a. ed. argitaraldia) Península ISBN 84-8307-586-5. PMC 433208684. (Noiz kontsultatua: 2021-05-18).
- ↑ Mussolini 1883-1915 : triumph and transformation of a revolutionary Socialist. 2016 ISBN 978-1-137-53487-3. PMC 960048794. (Noiz kontsultatua: 2021-05-18).
- ↑ Clark, Martin. (2014). Mussolini. Biblioteca Nueva ISBN 978-84-16095-12-4. PMC 1108536940. (Noiz kontsultatua: 2021-05-18).
- ↑ Morgan, Philip. (2004). Italian fascism, 1915-1945. (2nd ed. argitaraldia) Palgrave Macmillan ISBN 1-4039-3251-4. PMC 55210691. (Noiz kontsultatua: 2021-05-19).
Kanpo estekak
- Datuak: Q23559
- Multimedia: Benito Mussolini / Q23559
- Aipu famatuak: Benito Mussolini